رساله «یک کلمه»
ستایش «قانون» در زمانه‌ی «استبداد»
رساله «یک کلمه» مشهورترین اثر میرزا یوسف‌خان تبریزی (مستشارالدوله) و درواقع ترجمه و تفسیری است بر اصلی‌ترین مواد از اصول قانون اساسی فرانسه (مقدمه‌ی قانون اساسی پس از انقلاب کبیر ۱۷۸۹).
مستشارالدوله از پیشروان و آزادی‌خواهان دوره ناصرالدین‌شاه و از همفکران میرزا حسین‌خان سپهسالار و میرزا ملکم‌خان، بود. او از ۱۲۸۴ تا ۱۲۸۶ هجری قمری کاردار سفارت ایران در پاریس بود.
مستشارالدوله که در مواجهه با شرایط کشورهای اروپایی، سعی در واکاوی علل عقب‌ماندگی جامعه ایرانی را داشته و دنبال یافتن راه رهائی از توسعه‌نیافتگی و استبداد می‌گردد. وی در رساله‌اش از زبان دوستی که وجود خارجی ندارد، پیشرفت کشور را فقط در یک کلمه و آن هم «قانون» ذکر می‌کند.
میرزا یوسف مستشارالدوله نوشتن یک‌کلمه را از همان روزهای اول سال ۱۲۸۵ هجری قمری آغاز کرد. خود او در نامه‌ای به تاریخ ۳ صفر همین سال می‌نویسد: «به‌کار بزرگی که منافع دولتی و ملتی آن زیادتر از وضع الفباست مشغول هستم. اگر سعادت یاری کرد و اهتمامات من و همکاران کن که با من یک‌رأی هستند مؤثر افتاد، بهترین نعمات قسمت ما و هموطنان ما خواهد شد» و این کار بزرگ، نوشتن همان رساله یک کلمه است که در جایی دیگر آن را «روح‌الاسلام» می‌خواند و در توضیح آن می‌گوید که «به جمیع اسباب ترقی و سیویلیزاسیون از قرآن مجید و احادیث صحیح و آیات و براهین پیدا کرده‌ام که دیگر نگویند فلان‌چیز مخالف آیین اسلام یا آیین اسلام مانع ترقی و سیویلیزاسیون است».
کتاب سرانجام در ۲۰ ذی‌القعده ۱۲۸۷ در پاریس به اتمام می‌رسد. چاپ‌های بعدی در سال ۱۳۰۵ و ۱۳۲۵ در تهران به شیوه چاپ سنگی تجدید گردید.
مستشارالدوله صاحب ۱۲تألیف است، عمدتاً در زمینه علمی و مهندسی، اما رساله یک کلمه‌ی او از شهرتی بیشتر برخوردار شد و در زمان حیاتش موجب دردسرهای فراوانی نیز برای او گردید.
ماشاالله آجودانی در «مشروطه‌ی ایرانی» درباره نفوذ و اهمیت این رساله، چنین می‌نویسد:
«یک کلمه، سال‌ها به‌عنوان یکی از منابع مهم مربوط به مشروطیت و آزادی، مورد مطالعه آزادی‌خواهان و مشروطه‌خواهان ایران بود. نوشته‌های او، جزو ادبیات سیاسی زمان مشروطیت برای انجمن‌های مخفی مشروطه‌خواه "سرمشقی وافی" و "دستورالعملی بود که از قرار آن، رفتار" می‌شد. در شرح حال مستشارالدوله به کرات نوشته‌اند:
هنگامی که او را زنجیر کرده، به قزوین تبعید و زندانی کردند، کتاب یک کلمه را آن‌قدر بر سرش کوفتند که بر اثر عوارض آن، چشمانش آب آورد».
یکی از دلایل اهمیت این اثر، تقدم آن است؛ یک کلمه که حدود یک و نیم سده پیش نگارش یافته (سی‌وشش سال قبل از انقلاب مشروطه) جزو نخستین آثار تحلیلی در زمینه رویارویی فرهنگی ایران با جهان مدرن است و بر همین اساس، به مثابه یک میراث فکری، ارزشمند و شایسته توجه است.
آنچه در ادامه می‌آید، بخشی از کتاب «یک کلمه، میرزا یوسف مستشارالدوله به کوشش باقر مؤمنی» است که به متن رساله‌ی «یک‌کلمه» اختصاص دارد.
برای دانلود رساله یک‌کلمه نوشته میرزا یوسف مستشارالدوله کلیک کنید
این رساله از یک مقدمه و بیست‌ویک فصل و دو بیانیه در خاتمه آن، تشکیل شده‌است.
سرفصل های این رساله عبارتند از:
فصل اول: مساوات در محاکمات در اجرای قانون
فصل دوم: مقام و پستِ دولتی، برای هیچ کس ممنوع نیست، اگر اهل باشد
فصل سوم: حریّت شخصیه: یعنی هرکس آزاد است مگر به حقوقی که در قانون آمده است
فصل چهارم: امنیت تامّه بر نفس و عرض و مالِ مردم
فصل پنجم: در امنیت عِرض و ناموس
فصل ششم: در امنیت مال
فصل هفتم: مدافعه ظلم, حق هر کسی است
فصل هشتم: حریّت مَطابع، یعنی هرکس آزاد است در نگارش و طبع خیال خود به شرط آن که مخالف و مضرّ احکام کد نباشد
فصل نهم: آزادی مجامع
فصل دهم: اختیار و قبول ملت، اساس همه تدابیر حکومت است
فصل یازدهم: حریّت سیاسیه: یعنی اهالی حق دارند در انتخاب وکیلان و نایبان برای دیوان قانونگذار که در مقابل دیوان دولت است
فصل دوازدهم: تعیین مالیات و باج به موجب ثروت بلا امتیاز
فصل سیزدهم: تحریر اصول دخل و خرج دولت
فصل چهاردهم: هر مأمور و حاکم در تصرفش مسؤول است
فصل پانزدهم. قدرت تشریع و قدرت تنفیذ بالفعل منقسم باید بشود و در ید واحد نباشد. یعنی قانون جدا و مجلس اجرای قانون، جدا باشد و به هم مخلوط نباشد
فصل شانزدهم: عدم عزل اعضا از محکمه
فصل هفدهم: حضور ژوری ها در حین تحقیق جنایات (هیأت منصفه)
فصل هجدهم: تشهیر و اعلان گفت وگوهای سیاسی و حوادث جنایی و مکالمات رسمی وکیلانِ مردم در روزنامه های دولتی
فصل نوزدهم: عدم شکنجه و تعذیب
فصل بیستم: حریّت و آزادی صنایع و کسب
فصل بیست ویکم: بنای مکتب خانه ها برای اطفال فقرا
مآخذ:
مشروطه ایرانی، ماشاءالله آجودانی، تهران: اختران، ۱۳۸۲.
یک کلمه، میرزا یوسف مستشارالدوله، به کوشش باقر مؤمنی، تهران: شادگان، ۱۳۸۸.